Istotnym składnikiem mowy jest mówienie. Jest to czynność, którą L. Kaczmarek nazywa budowaniem tekstu – wypowiedzi. Według niego budowaniem tekstu jest też pisanie, sygnalizowanie informacji, a także myślenie. Przyjmuje za Janem Baudouin de Courtenay’em pojęcie “cerebracja”. Polega ona na wybieraniu z magazynu językowego potrzebnych symboli samodzielnych i wiązanie ich zgodnie z obowiązującymi zasadami gramatycznymi. Cerebracja polega na budowaniu wypowiedzi w myśli. Następnie dokonuje się substancjalizacji, czyli dodania odpowiedniej substancji do myśli, fonicznej w przypadku tekstu słownego lub graficznej – tekstu pisanego. Substancjalizacja umożliwia przekazywanie informacji odbiorcy. [1995]7
1. Kluczowe terminy wyjaśniające istotę pojęcia „mowa”
Aby prowadzić rozważania nad istotą rozwoju mowy człowieka, warto przytoczyć najważniejsze ustalenia terminologiczne tego problemu.
Logopedia polska definiuje mowę z dwu punktów widzenia: indywidualnego i społecznego. Ze stanowiska społecznego [ L. Kaczmarek, 1982 ] „mowa” stanowi akt w procesie językowego porozumiewania się w słowie. Jej istotą jest przekazywanie dźwięków i odbiór słuchowy. Nadawca przekazuje informację, a odbiorca ją odbiera1.
Mowa to dźwiękowe porozumiewanie się ludzi2 [ J. Styczek, 1979 ]. Jest ona procesem jednolitym, ale można w niej wyodrębnić składniki: językowego, tekst, rozumienie.
Podobnie to zagadnienie to definiuje B. Kaczmarek [1998] podając iż „mowa” to „akt procesu porozumiewania się, akt, w którym nadawca przekazuje słownie językowo ustruktualizowany komunikat (wypowiedź) , a odbiorca komunikat ów percypuje, czyli rozumie”3. Autor ten zwraca uwagę na to, że do zrozumienia komunikatu wystarczy rozszyfrowanie zawartej w nim treści, ale uchwycenie go w kontekście , w jakim został wypowiedziany. Stąd też przekazywana wypowiedź zawiera elementy językowe i niejęzykowe.
W związku z tymi ustaleniami możemy przyjąć za B. Kaczmarkiem, że „mowa jest czynnością polegającą na budowaniu i odbiorze (rozumieniu) komunikatów językowych słownych, którym towarzyszy wiele zachowań niejęzykowych4.
Podobny sposób myślenia prezentują inni wybitni polscy logopedzi: I. Styczek, M. Minczakiewicz, B. Sawa.
Porozumiewanie się ludzi jest możliwe tylko wtedy, gdy znają ten sam kod – język. Jest to dwuklasowy system, na który składają się symbole samodzielne wyrazy, związki frazeologiczne) i niesamodzielne (prozodeny, fonemy, morfemy – rdzenie) oraz układ zasad gramatycznych, według których za pomocą symboli samodzielnych budujemy teksty [L. Kaczmarek, 1982]5. M.L. Minczakiewicz stwierdza, że jest on tworem abstrakcyjnym zgromadzonym w umysłach ludzkich, jest “magazynem wewnętrznym” każdego z nas, stale wzbogacanym w miarę zdobywania nowych doświadczeń. Posiada też swój “magazyn zewnętrzny” w postaci wytworów dorobku kulturalnego6. Język rozwija się historycznie jako zjawisko społeczne, czynność mówienia jest kategorią fizjologiczną i psychologiczną [1997].
Istotnym składnikiem mowy jest mówienie. Jest to czynność, którą L. Kaczmarek nazywa budowaniem tekstu – wypowiedzi. Według niego budowaniem tekstu jest też pisanie, sygnalizowanie informacji, a także myślenie. Przyjmuje za Janem Baudouin de Courtenay’em pojęcie “cerebracja”. Polega ona na wybieraniu z magazynu językowego potrzebnych symboli samodzielnych i wiązanie ich zgodnie z obowiązującymi zasadami gramatycznymi. Cerebracja polega na budowaniu wypowiedzi w myśli. Nastepnie dokonuje się substancjalizacji, czyli dodania odpowiedniej substancji do myśli, fonicznej w przypadku tekstu słownego lub graficznej – tekstu pisanego. Substancjalizacja umożliwia przekazywanie informacji odbiorcy. [1995]7
Wytworem procesu mówienia jest tekst. L. Kaczmarek nazywa go głównym ogniwem w procesie porozumiewania8 [1982]. I. Styczek [1979] przyjmuje, że “tekst jest ciągiem dźwięków, będących nosicielem treści znaczeniowej. Można w nim wyróżnić dwie strony:
a) ciąg dźwięków, czyli stronę dźwiękową
b) znaczenie, czyli stronę znaczeniową (treść)9.
Jest on wytworem mówienia. Ma charakter linearny, gdyż jego znaki są uszeregowane w czasie i w przestrzeni. B. Kaczmarek jako składniki tekstu wymienia treść i formę językową (strukturę gramatyczną) oraz substancję. Treść i forma w zasadzie są niezmienne, natomiast w substancji wyróżniamy dwie płaszczyzny:
a) suprasegmentalną (niepodzielną) – prozodia, melodia, akcent, rytm)
b) segmentalną (podzielna) – głoski [1995]10
Przekazywanie informacji odbywa się też przez pisanie i sygnalizowanie, powstaje wtedy tekst graficzny lub sygnalizowany w odróżnieniu od tekstu fonicznego, o którym była mowa wyżej.
Ostatnim skladnikiem mowy jest rozumienie. Wg L. Kaczmarka [1982] oznacza ono odbiór wypowiedzi, kiedy rozmówca uświadomi sobie, co zasłyszana wypowiedź znaczy, jakie zawiera myśli11. Oparta jest ona na podstawowych procesach myślowych, analizie i syntezie słuchowej.
Najświeższy pogląd na istotę rozwoju mowy u dzieci prezentuje Stanisław Grabias12 [1997]. Mową nazywa zespół czynności, które przy udziale języka wykonuje człowiek, poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację innym uczestnikom życia społecznego. Przy takim podejściu mowa wpływa na trzy rodzaje zachowań człowieka, spełniających odrębne funkcje:
- poznawczą (jej wynikiem jest wiedza, tkwiąca w umyśle i bedąca reprezentacją rzeczywistości)
- komunikacyjną (uwzględnia oprócz mowy jej parajęzykowe kody)
- socjalizacyjną i grupotwórczą (człowiek poznaje rzeczywistość, porozumiewa się z innymi członkami grupy społecznej, podlega socjalizacji).
Stanisław Grabias do proponowanej przez L. Kaczmarka teorii rozwoju mowy i proponowanych przez niego składników, dołącza kompetencję komunikacyjną, uzupełniając w ten sposób zagadnienie od strony teoretycznej o niezwykle ważny element.
Zaprezentowane przeze mnie różne definicje mowy proponowane przez wielu autorów pozwalają stwierdzić, iż u podstawy każdej z nich znajdują się poglądy Leona Kaczmarka. Ze względu na wieloaspektowe podejście do zagadnienia, które umożliwia kompleksową ocenę poziomu rozwoju mowy dziecka, preferuję właśnie ten sposób definiowania problemu.
PRZYPISY.
1) Kaczmarek L.: „Nasze dziecko uczy się mowy”. Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1982, s. 32.
2) Styczek I.: „Logopedia”. PWN, Warszawa, 1979, s. 25.
3) Kaczmarek B.L.J.: „Mózg, język, zachowanie”. Wydawnictwo UMC-S, Lublin, 1998, s. 18.
4) Kaczmarek B.L.J.: „Mózgowa organizacja mowy”. Agencja Wydawniczo-Handlowa AD, Lublin, 1995, s. 18.
5) Cyt. za: Styczek I.: „Logopedia”, op. cit., s. 26.
6) Minczakiewicz E.M.: „Mowa. Rozwój – zaburzenia – terapia”. Wyd. Naukowe WSP Kraków, Kraków, 1997, s 16.
7) Kaczmarek B.L.J.: „Mózgowa ...”, op. cit., s. 12.
8) Kaczmarek L.: „Nasze dziecko ...”, op. cit., s. 23.
9) Styczek I.: „Logopedia”, op. cit., s. 26.
10) Kaczmarek B.L.J.: „Mózgowa ...”, op. cit., s. 12.
11) Kaczmarek L.: „Nasze dziecko ...”, op. cit., s. .
BIBLIOGRAFIA.
1. Antos D., Denel G., Styczek I.: „Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy”, WSiP, Warszawa, 1967.
2. Csanyi Y.: „Wychowanie słuchowe”, WSiP, Warszawa, 1994, s. 48.
3. Datkun-Czerniak K.: „Jak usprawniać mowę dziecka” : poradnik dla nauczycieli wychowania przedszkolnego i kształcenia zintegrowanego oraz rodziców, MAC Edukacja, Kielce, 2004
4. Gałkowski T, Szeląg E., Jastrzębowska G.: „Podstawy neurologopedii : podręcznik akademicki”, Uniwersytet Opolski. - Opole : Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2005
5. Grabias S., Kurkowski M.: Logopedia : teoria zaburzeń mowy” , Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin, 2012
6. Grabias S.: „Logopedyczna klasyfikacja zaburzeń mowy”, „Audiofonologia”, Tom IV, Zakład Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego UMC-S, Lublin, 1994.
7. Grabias S.: „Mowa i jej zaburzenia”, „Audiofonologia”, Tom X, Zakład Logopedii i Językoznawstwa Stosowanego UMC-S, Lublin, 1997.
8. Kaczmarek B.: „Mózg, język, zachowanie”. Wydawnictwo UMC-S, Lublin, 1998.
9. Kaczmarek B.L.J.: „Mózgowa organizacja mowy”. Agencja Wydawniczo-Handlowa AD, Lublin, 1995.
10. Kaczmarek B.: „Teoretyczne refleksje nad językiem i komunikowaniem się”. Uniwersytet Szczeciński, Materiały-Konferencje, nr 29, 1997.
11. Kaczmarek L.: „Nasze dziecko uczy się mowy”. Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1982.
12. Minczakiewicz E.M.: „Mowa. Rozwój – zaburzenia – terapia”. Wyd. Naukowe WSP Kraków, Kraków, 1997.
13. Rocławski B. Red.: „Opieka logopedyczna od poczęcia”. Uniwersytet Gdański, Gdańsk, 1989.
Styczek I.: „Logopedia”. PWN, Warszawa, 1979.