Dyzartria

1. Dysartria

W medycynie dysartrie są określane jako konsekwencje uszkodzeń dróg piramidowych, pozapiramidowych, opuszki, móżdżku sterujących ruchami i napięciem mięśni lub jako zaburzenie mowy będące następstwem chorób samych mięśni w obrzędzie narządów mowy. Dysartria nie jest chorobą, ale zespołem objawów wywołanych przez choroby, uszkodzenia neurologiczne lub uszkodzenia mięśni mowy (O. Jauer – Niworowska 2009, s. 10 - 11).

1.1. Definicja i klasyfikacje dysartrii

Dysartria to zaburzenia mowy:

- wynikające z uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowy.

- wskutek uszkodzeń - o różnym stopniu i rozległości - powstają zakłócenia w napięciu mięśni biorących udział w akcie mowy, co powoduje zaburzenia kontroli i koordynacji czynności tych mięśni.

Pod pojęciem dysartrii należy rozumieć szereg objawów, które w zależności od poziomu uszkodzenia sklasyfikowano w odrębne zespoły ( O. Jauer – Niworowska 2009,

s. 17).

Jest to zespół zaburzeń oddechowo - fonacyjno-artykulacyjnych, spowodowanych uszkodzeniem ośrodków i dróg unerwiających aparat mówienia (A. Mitrinowicz -Modrzejewska, 1971, za W. Tłokiński 2005, s. 917).

Można stwierdzić, że w dysartrii ulega zaburzeniom dźwiękowa strona języka (aspekt fonetyczny) i ekspresja mowy. Pod względem leksykalnym, gramatycznym i syntaktycznym mowa nie zostaje zniekształcona. Problemy powstają w sferze produkowania substancji tekstu, natomiast forma i treść nie ulęgają zakłóceniu.

Dysartria to nie tylko zaburzenia artykulacji. Powoduje również:

- zaburzenia fonacji (generowania dźwięków w obrębie krtani),

- zaburzenia rezonacji (zmian brzmienia dźwięku zachodzących w nasadzie, tj. w jamie ustnej, nosowej i części jamy gardłowej).

Dysartria wg F. L. Darleya to zaburzenie funkcji układu fonacyjno – artykulacyjno – oddechowego (FAO) i prozodii spowodowane uszkodzeniem ośrodków i dróg unerwiających narządy mowy, i w odróżnieniu od afazji, w której zaburzona jest czynność programowania (W. Tłokiński 1986, s.), dysartria jest to uszkodzenie aparatu wykonawczego mowy. Mogą

z nią współwystępować niedowłady, zaniki pewnych grup mięśniowych i zaburzenia równowagi. (( O. Jauer – Niworowska 2009, s. 17).

Dysartia to termin z zakresu neurologii, jeden z typów zaburzeń mowy, wynikający

z dysfunkcji aparatu wykonawczego (języka, podniebienia, gardła, krtani). Dysfunkcja może być spowodowana: uszkodzeniem mięśni, unerwiających ich nerwów czaszkowych, jąder tych nerwów, dróg korowo-jądrowych, układu pozapiramidowego (A. Prusiński 1977, s. 70–71).

W wyniku ich uszkodzenia powstaje tzw. mowa dysartryczna, która charakteryzuje się tym, że jest powolna, niewyraźna, afoniczna (czyli bezgłośna) z tzw. przydźwiękiem nosowym, które jest spowodowane opadnięciem podniebienia miękkiego i sprawia wrażenie mowy z "kluskami w ustach". Tworzenie samogłosek jest zwykle zachowane, a w zależności od miejsca uszkodzenia, dominują zaburzenia artykulacji:

- spółgłosek wargowych (b, p, w, f),

- spółgłosek podniebiennych (g, k, h),

- spółgłosek zależnych od funkcji języka (d, t, r, s).

W najcięższych przypadkach przyjmuje formę anartrii, kiedy nasilenie zaburzeń dysartrycznych przyjmie zaawansowaną postać i mowa staje się bełkotliwa i niezrozumiała (A. Prusiński 1977, s. 70–71).

W literaturze przedmiotu występuje kilka klasyfikacji dysartrii.

Podział dysartrii według kryterium przyczynowego

Istnieje kilka przyczyn dysartrii, które jednocześnie stanowią podstawę jej rozróżnienia. Na podstawie kryterium przyczynowego powstała zarówno klasyfikacja M. Sovaka (1978), jak

i I. Styczek (1980). Autorzy ci wyróżniają następujące rodzaje dysartrii:

- dysartrię korową ‐ powstałą w wyniku uszkodzenia okolicy ruchowej kory mózgowej,

- dysartrię piramidową (rzekomoopuszkową) ‐ wynikającą z uszkodzenia dróg piramidowych prowadzących od okolicy ruchowej kory do jąder nerwów czaszkowych zlokalizowanych w pniu mózgu (unerwiających narządy mowy), należą do nich okolica ruchowa kory mózgowej, czyli 4,6,8,44 pole Brodmanna - dolna część zakrętu przedśrodkowego w obu półkulach,

- dysartrię piramidową (rzekomoopuszkową) ‐ wynikającą z uszkodzenia dróg piramidowych prowadzących od okolicy ruchowej kory do jąder nerwów czaszkowych zlokalizowanych w pniu mózgu (unerwiających narządy mowy),

- dysartrię pozapiramidową (podkorową) ‐ będącą następstwem uszkodzenia układu pozapiramidowego (jąder podkorowych: ciała prążkowanego i gałki bladej), a także jądra czerwiennego i dróg nerwowych prowadzących od nich,

- dysartrię opuszkową ‐ powstałą w wyniku uszkodzenia jąder nerwów czaszkowych znajdujących się w opuszce lub nerwów z nich wychodzących i unerwiających aparat artykulacyjny,

- dysartrię móżdżkową ‐ wywołaną uszkodzeniem móżdżku (G. Jastrzębowska,1998, s. 370).

Inny podział dysartrii, uwzględniający kryterium lokalizacji, tj. poziom uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, podają E. N. Winiarska (1973) i A. M. Pulatov. Wyróżnia się w niej trzy rodzaje zaburzenia:

- korową, mającą postać dysartrii:

a) apraksyjnej postcentralnej ‐ kinestetycznej, w której zaburzone jest czucie artykulacyjnych układów, przede wszystkim układu spółgłosek,

b) apraksyjnej premotorycznej ‐ kinetycznej, w której występuje zaburzenie czasowej organizacji ruchów artykulacyjnych, połączone z rozpadem tych ruchów na oddzielne elementy,

- pseudoopuszkową (rzekomoopuszkową), powstającą w wyniku centralnego spastycznego i najczęściej obustronnego porażenia mięśni aparatu mowy, najbardziej zaburzone są ruchy dowolne,

- opuszkową, powstającą w wyniku wybiórczego, przeważnie lewo lub prawostronnego paraliżu mięśni aparatu mowy (języka, warg, podniebienia miękkiego, krtani, żuchwy, mięśni oddechowych), występuje zaburzenie mimowolnych i dowolnych ruchów we współpracujących grupach mięśni (G. Jastrzębowska, 1998, s.376).

Podział dysartrii według kryterium miejsca uszkodzenia, charakteru i rozległości

Klasyfikacja A. Pruszewicza (1992) uwzględnia miejsce uszkodzenia CUN, charakter uszkodzenia i jego rozległość wzdłuż osi nerwowej zawiadującej czynnościami artykulacji. Antoni Pruszewicz wyróżnia:

- dysartrię korową występującą w wyniku uszkodzeń kory mózgu w obszarze pól wydawania głosu (korowej reprezentacji mięśni narządów mowy); często obok elementów mowy dysartrycznej pojawiają się też zaburzenia typu afatycznego, co utrudnia identyfikację schorzenia; przy uszkodzeniu jednej półkuli mózgu, powodującym połowiczne porażenie ruchowe (np. po udarze naczyniowym), dysartria utrzymuje się zazwyczaj tylko kilka dni

i szybko ustępuje, pomimo utrzymywania się centralnego niedowładu nerwu twarzowego (apraksji twarzy), natomiast przy uszkodzeniach obu półkul mózgu objawy są takie same jak przy dyzartrii nadjądrowej,

- dysartrię nadjądrową (rzekomoopuszkową), powstającą w wyniku uszkodzeń korowych obu półkul lub uszkodzeń dróg korowo jądrowych; cechuje ją spastyczny niedowład mięśni artykulacyjnych,

- dysartrię nadjądrową (opuszkową, wiotką), powstającą na skutek obwodowego niedowładu lub porażenia mięśni unerwianych przez jądra nerwów czaszkowych (V, VII, IX, X, XII),

- dysartrię móżdżkową (ataktyczną), powstającą na skutek uszkodzenia móżdżkowego ośrodka koordynacji mowy, co prowadzi do zaburzeń koordynacji funkcji mięśniowej,

- dysartrię podkorową, będącą następstwem uszkodzeń jąder podkorowych (prążkowia, gałki bladej, jądra niskowzgórzowego, jądra czerwiennego, istoty czarnej, jądra tworu siatkowatego), co powoduje zaburzenia ruchów i napięcia mięśni (dyskoordynację ruchu

i napięcia mięśniowego); występuje w dwóch odmianach: hipokinetyczno ‐ hipertonicznej oraz hiperkinetyczno ‐ hipotoniczną, która towarzyszy różnego rodzaju współruchom (atetozie, pląsawicy),

- dysartrię obwodową (zwaną też dysglosją), będącą wiotkim porażeniem powstałym na skutek obwodowego uszkodzenia nerwów unerwiających mięśnie narządów mowy (twarzy, podniebienia, języka i krtani), w zależności od tego, który nerw jest uszkodzony, występują różne zaburzenia artykulacji (A. Pruszewicz, (1992 s. ).

Podział dysartrii według kryterium objawowego

Innym podziałem jest klasyfikacja zaproponowana przez F.L. Harleya i jego współpracowników (1975, 1978). Autorzy ci, uwzględniając fakt, że pomimo tych samych cech neurologicznych i takiej samej diagnozy często występują różne objawy zaburzeń mowy, zaproponowali podział na 6 następujących rodzajów dysartrii:

- dysartria wiotka - powstaje w wyniku uszkodzenia neuronu ruchowego lub nerwów obwodowych biegnących od tego neuronu do mięśni aparat i mowy, co powoduje osłabienie, zwiotczenie mięśni np. żuchwy, warg, policzków, podniebienia miękkiego, gardła, języka,

- dysartria spastyczna - powstaje w wyniku uszkodzenia układ piramidowego, który tworzy okolica ruchowa kory mózgowej wraz z odchodzącym od niej szlakiem piramidowym prowadzącym przez pień i rdzeń kręgowy do jąder ruchowych rdzenia kręgowego, uszkodzenie tego układu powoduje hipertonię, czyli wzmożenie napięcia mięśniowego o charakterze spastycznym (kurczowym, scyzorykowym),

- dysartria ataktyczna - wywołana jest uszkodzeniem móżdżku i /lub dróg móżdżkowych, co powoduje zaburzenia koordynacji ruchów oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych,

- dysartria hipokinetyczna - powstaje w wyniku uszkodzenia układu pozapiramidowego (na skutek choroby Parkinsona),

- dysartria hiperkinetyczna - powstaje również w wyniku uszkodzenia układu pozapiramidowego, lecz jest następstwem takich zaburzeń ruchowych, pojęcie hiperkinezji stosuje się w odniesieniu do ruchów mimowolnych, wykonywanych niezależnie od woli, które z kolei przeszkadzająca ruchach celowych; w zależności od rodzaju zaburzeń ruchowych wyróżnia się kilka rodzajów dysartrii hiperkinetycznej,

Uszkodzenie obszarów:

A - dysartria korowa;

1 - dysartria piramidowa;

B lub/i 2 - dysartria pozapiramidowa;

C lub/i 3 - dysartria móżdżkowa;

D lub/i a, b - dysartria opuszkowa

I Neuron centralny:

1. drogi piramidowe; A ‐ kora mózgowa (okolica ruchowa kory mózgowej w oby półkulach),

2. drogi układu pozapiramidowego; B ‐ ośrodki podkorowe układu pozapiramidowego (tj. ciało prątkowane składające się z jądra ogoniastego i skorupy, gałka blada, jądro podwzgórzowe, jądro czerwone i istota czarna Soemmeringa),

3. drogi móżdżkowe; C ‐móżdżek; D ‐opuszka (rdzeń przedłużony i most Varola).

II Neuron obwodowy:

a ‐ jądra nerwów czaszkowych znajdujące się w opuszce,

b ‐ przebieg motorycznego nerwu obwodowego,

c ‐ zakończenie nerwu w mięśniach aparatu mowy.

📷

Rysunek nr 1. Schemat typów dysartrii.

Źródło: Jastrzębowska G., 1998, s. 369.

- dysartrie mieszane - występują przy stwardnieniu bocznym zanikowym, stwardnieniu rozsianym, chorobie Wilsona; wspólne pojawienie się i nasilenie jednych cech może zamazać odbiór innych (G. Jastrzębowska, 1998, s.378).

W literaturze przedmiotu spotyka się również inne klasyfikacje dysartrii uwzględniające kryterium lokalizacji, tj. poziom uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego. Należą do nich: klasyfikacja E. N. Winiarskiej (1973) i A. M. Pulatov. Wyróżnia się w niej trzy formy dysartrii: - apraksyjnej postcentralnej - kinestetycznej, w której zaburzone jest czucie artykulacyjnych układów, przede wszystkim układu spółgłosek, - apraksyjnej premotorycznej - kinetycznej, w której występuje zaburzenie czasowej organizacji ruchów artykulacyjnych, połączone z rozpadem tych ruchów na oddzielne elementy,

- pseudoopuszkową (rzekomoopuszkową), powstającą w wyniku centralnego spastycznego i najczęściej obustronnego porażenia mięśni aparatu mowy; najbardziej zaburzone są ruchy dowolne, - opuszkową, powstającą w wyniku wybiórczego, przeważnie lewo lub prawostronnego paraliżu mięśni aparatu mowy (języka, warg, podniebienia miękkiego, krtani, żuchwy, mięśni oddechowych). Występuje zaburzenie mimowolnych i dowolnych ruchów we współpracujących grupach mięśni (G. Jastrzębowska, 1998, s. 376).

W praktyce rzadko spotyka się czyste postacie dysartrii.

Analizując przytoczone klasyfikacje zaburzeń dysartrycznych, można zauważyć, że poszczególni autorzy wychodzą z odmiennych założeń teoretycznych. Nie wyklucza to jednak prezentacji wielu wspólnych cech (W. Tłokiński 2005, s. 917).

2.1.2. Etiologia dysartrii

Istnieje wiele przyczyn dysartrii, które jednocześnie stanowią podstawę rozróżnienia. Przyjmując etiologię jako wyznacznik postaram się wyróżnić podstawowe rodzaje zaburzeń.

Dysartria wiotka, opuszkowa:

- przyczyny: uszkodzenie neuronu ruchowego lub nerwów obwodowych biegnących do mięśni aparatu mowy (W. Tłokiński 2005, s. 916).

Dysartria spastyczna, piramidowa:

- Przyczyny: uszkodzenie układu piramidowego, który tworzy okolica ruchowa kory mózgowej wraz z odchodzącym od niej szlakiem piramidowym prowadzącym przez pień

i rdzeń kręgowy do jąder ruchowych rdzenia kręgowego (W. Tłokiński 2005, s. 915).

Dysartria hipokinetyczna, pozapiramidowa, hipertoniczna:

- Przyczyny: uszkodzenie układu pozapiramidowego, na skutek choroby Parkinsona, choroby Steela – Richardsona – Olszewskiego (W. Tłokiński 2005, s. 917).

Dysartria hipertinektyczna, pozapiramidowa:

- Przyczyny: uszkodzenie układu pozapiramidowego - następstwo zaburzeń ruchowych, jak np. pląsawica, atetoza, dystonia, kloniczne skurcze mięśni krtaniowo – gardłowo -podniebiennych, organiczne drżenie głosu, pojęcie hiperkinezji dotyczy ruchów mimowolnych, które przeszkadzają w ruchach celowych, kilka rodzajów dysartrii hiperkinetycznej (W. Tłokiński 2005, s. 917).

Dysartria ataktyczna, móżdżkowa:

- Przyczyny: uszkodzenie móżdżku i/lub dróg móżdżkowych (W. Tłokiński 2005, s. 91).

Dysartria korowa:

- Przyczyny: uszkodzenie okolicy ruchowej kory mózgowej, odpowiedzialnej za pracę języka, żuchwy, gardła, krtani (W. Tłokiński 2005, s. 916).

Dysartrie mieszane:

Charakteryzują się występowaniem różnych cech, różnych rodzajów dysartrii, co ma miejsce przy stwardnieniu bocznym zanikowym, stwardnieniu rozsianym, chorobie Wilsona; wspólne pojawienie się i nasilenie jednych cech może zamazać odbiór innych (W. Tłokiński 2005, s. 916).

1.3. Objawy dysartrii

W dyzartrii zauważamy zespół charakterystycznych objawów. Poniżej przytoczę najbardziej typowe dla danego typu zaburzenia.

Dysartria wiotka, opuszkowa:

Objawy:

- osłabienie, zwiotczenie mięśni np. żuchwy, warg, policzków, podniebienia miękkiego, gardła, języka,

- zniekształcenia przy realizacji głosek,

- odczuwanie duszności w czasie mówienia,

- nosowe zabarwienie głosu,

- osłabienie odruchów, zanik, drżenie lub nieprawidłowe ruchy,

- trudności w żuciu i przełykaniu,

- wiotki niedowład mięśni artykulacyjnych, mowa opuszkowa, tzn. cichą, niewyraźna, zamazana artykulacja ( O. Jauer – Niworowska 2009, s. 64, W. Tłokiński 2005, s. 916).

Dysartria spastyczna, piramidowa:

Objawy:

- hipertonia – wzmożenie napięcie mięśni aparatu artykulacyjnego o charakterze spastycznym (scyzorykowym),

- ruchy artykulacyjne przesadne i nieskoordynowane,

- niskie natężenie głosu, przerwy w emisji głosu,

- chrapliwość i napięto-zdławiony głos,

- zwolnione tempo mówienia, krótkie frazy, zniekształcona wymowa głosek,

- wolniejsze ruchy warg, języka i podniebienia oraz niedowład dolnej części twarzy

niskie natężenie głosu, przerwy w emisji głosu (O. Jauer – Niworowska 2009, s. 65, W. Tłokiński 2005, s. 915).

Dysartria pozapiramidowa, hipokinetyczna hipertoniczna:

Objawy:

- sztywność mięśni aparatu mowy, ich ograniczona ruchomość,

- zaburzenia oddechowe, fonacyjne, artykulacyjne,

- zredukowany ruch, co powoduje jednostajność melodyki, zmniejszone akcentowanie, jednakową głośność,

- nagłe przyspieszanie i zwalnianie tempa mowy, krótkie przyspieszone frazy,

- zatrzymywanie procesu mówienia spowodowane chwilami ciszy, czasami powtarzanie głosek i sylab,

- szybkie, lecz ograniczone ruchy języka i warg, w wyniku których głoski wymawiane są nieprecyzyjnie,

- mowa cicha, monotonna, z wielokrotnym powtarzaniem części wypowiedzi ‐ palilalia,

zmienne napięcie mięśni aparatu mowy (O. Jauer – Niworowska 2009, s. 66, W. Tłokiński 2005, s. 917).

Dysartria pozapiramidowa, hiperkinetyczna:

Objawy:

- ruchy mimowolne, zakłócające wykonywanie celowych ruchów podczas oddychania, fonacji, artykulacji,

- ruchy narządów mowy są niezorganizowane, mało precyzyjne,

- ruchy oddechowe są nieregularne,

- niedokładna artykulacja, powolne tempo mówienia,

- zaburzona wysokość głosu, melodia i rytm wypowiedzi,

- zaburzenia dysartryczne nasilają się na skutek mimowolnych ruchów mięśni twarzy

i języka, zwykle przy wykonywaniu celowych czynności ruchowych i pod wpływem czynników emocjonalnych,

- zmienne napięcie mięśni aparatu mowy ( O. Jauer – Niworowska 2009, s. 66, W. Tłokiński 2005, s. 917).

Dysartria ataktyczna, móżdżkowa

Objawy:

- zaburzenia koordynacji ruchów oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych; hipotonia

- brak zróżnicowania w akcentowaniu, nadmiernym akcentowaniem wyrazów lub sylab nieakcentowanych,

- nieregularne przerwy w artykulacji,

- przeciąganie fonemów i przerw międzywyrazowych,

- zwolnione i nierytmiczne tempo mowy,

- występowanie chaotycznych ruchów, brak kontroli kierunku ruchów i czasu ich trwania,

brak możliwości synchronizacji pracy układu oddechowego z aparatem fonacyjnym

i artykulacyjnym (O. Jauer – Niworowska 2009, s. 68, W. Tłokiński 2005, s. 916).

Dysartria korowa:

Objawy:

- porażenie języka, gardła, żuchwy, krtani lub obniżenie ich ruchliwości,

- zaburzenie bardziej złożonych struktur wypowiedzi,

- trudności z wypowiadaniem słów bardziej złożonych (O. Jauer – Niworowska 2009, s.68).

Dysartrie mieszane:

Objawy:

- w zależności od przewagi cech danej dysartrii dominują charakterystyczne jej objawy

(O. Jauer – Niworowska 2009, s. 69,W. Tłokiński 2005, s. 917).

Podsumowując należy stwierdzić, że dysartria nie jest chorobą, ale zespołem objawów - dysfunkcji obejmujących wszystkie poziomy aparatu mowy. Zaburza jednocześnie oddech, fonację, artykulację chorego. Wpływa na wykonawczy, ruchowy etap tworzenia wypowiedzi

i jest zakłóceniem ostatniego etapu budowania wypowiedzi słownych – motorycznego. Nie wpływa na etapy poprzednie: motywacji, myślenia słownego oraz planowania językowego. Nie zaburza odbioru mowy ( O. Jauer – Niworowska 2009, s.17).

Bibliografia:

1. Borkowska A., Sobów T., Ocena neuropsychologiczna w diagnostyce i różnicowaniu otępienia czołowo-skroniowego, Neurologia i Neurochirurgia Polska, 5/2006.

2. Gałkowski T. (red.) (1986), Encyklopedyczny słownik rehabilitacji, PZWL, Warszawa.

3. Gałkowski T., Jastrzębowska G. (1999), Logopedia ‐ pytania i odpowiedzi. Podręcznik akademicki, Opole.

4. Gałkowski T., J. Kiwerski J. (1986), Encyklopedyczny słownik rehabilitacji, PZWL, Warszawa.

5. Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G.(2005), Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole.

6. Jauer – Niworowska O. (2009), Dyzartria nabyta. Diagnoza logopedyczna i terapia osób dorosłych, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa.

7. Jauer – Niworowska O. (2009), Wskazówki do diagnozy różnicującej poszczególnych typów dyzartrii, Wydawnictwo „Komlogo” Piotr Gruba, Gliwice.

8. Jastrzębowska G. (1998), Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Uniwersytet Opolski. Studia i Monografie nr 263, Opole.

9. Kopacz A., Jastrzębski T., Szyszko K., Skokowski J., Świerblewski M., Zastosowanie lasera w paliatywnym leczeniu zaawansowanego raka przełyku wpustu żołądka, Psychoonkologia, I – VI Nr 2, 1998.

10. Kozubski W., Liberski P. (red.) (2006), Neurologia. Podręcznik dla studentów medycyny, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa.

11. Lewandowski A., Tarkowski Z. (1978), Dyzartria. Wybrane problemy etiologii, diagnozy i terapii, Warszawa.

12. Łobocki M. (1978), Metody badań pedagogicznych, Warszawa.

13. Mellibruda J. (2005), Psychopatologia zjawisk społecznych: (W): Strelau J. (red.) „Psychologia. Podręcznik akademicki” t.3. GWP, Warszawa.

14. Mitrinowicz - Modrzejewska A. (1971), Patologia głosu, (W:) red. J. Szymański, Podręcznik otolaryngologii , PZWL, Warszawa.

15. Prusiński A. (1977), Podstawy neurologii klinicznej, PZWL, Warszawa.

16. Pruszewicz A. (1992), Foniatria kliniczna, Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa.

17. Pruszewicz A, Wiskirska Woźnica B., Walczak M.(2002), Zaburzenia połykania – postępowanie diagnostyczne i zasady rehabilitacji, Przewodnik Lekarski, Nr 5, 9, s. 102-104.

18. Styczek I. (1980), Logopedia, PWN, Warszawa.

19. Szczeklik A. (red.) (2010), Choroby wewnętrzne : stan wiedzy na rok 2010, Medycyna Praktyczna, Kraków.

20. Tarkowski Z. (1999), Dyzartria, Wydawnictwo Fundacji „Orator”, Warszawa.

21. Tłokiński W. (2005), Zaburzenia mowy o typie dyzartrii, (W:) red. Gałkowski T., Szeląg E., Jastrzębowska G., Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole.